تحلیل گفتمان

تحلیل گفتمان (Discourse analysis ) در زبان فارسی به سخن¬کاوی، گفتمان¬کاوی، تجزیه و تحلیل کلام و تحلیل گفتار ترجمه شده است. این اصطلاح یک گرایش مطالعات بین‌رشته¬ای است که اواسط دهه 1960 میلادی به دنبال تغییرات گسترده علمی معرفتی در رشته¬هایی چون انسان¬شناسی، قوم¬نگاری، جامعه¬شناسی فرد، روان¬شناسی ادراکی و اجتماعی، شعر، معانی بیان، نظریه کنش گفتاری و سایر رشته¬های علوم اجتماعی و انسانی علاقه¬مند به مطالعات نظام¬مند ساختار و کارکرد و فرآیند تولید گفتار و نوشتار ظهور کرده است.

در تحلیل گفتمان، ارتباط بین ساختارهای گفتمان¬مدار و دیدگاه¬های اجتماعی حاکم بر تولید گفتمان، بررسی، توصیف و سپس توجیه می¬شوند. ساختارهای گفتمان¬مدار نیز مشخّصه¬ها و مؤلفه¬های زبان¬شناختی و جامعه¬شناختی هستند که ایدئولوژی خاصی را منعکس می¬نمایند. همه اجزای صوتی، واژگان، نحوی و ویژگی‌های زبان¬شناختی و جامعه¬شناختی گفته و گفتار خواه ناخواه به نوعی با دیدگاه ویژه¬ای مرتبط هستند. بنابراین، تحلیل گفتمان عبارت است از فراتر رفتن از صورت¬های قابل رؤیت زبان و رسیدن به زمینه¬های اجتماعی و کشف رابطه متقابل میان زبان و فرآیندهای اجتماعی.

تحلیل گفتمان در¬پی¬ آن است تا کشف کند، کارکردهای اجتماعی که مختصات آن در زیرساخت گفتمان وجود دارد، چگونه در گفتمان روساخت، تصویرسازی یا بازنمایانده می¬شوند. لذا آنچه در تحلیل گفتمان و یا پسامتن صورت می¬گیرد، بازسازی متن براساس عناصری همچون زمان، مکان، اندیشه، سیاست، فرهنگ، گرایش¬های فردی و اجتماعی است که در حقیقت، خواننده متن بیش از نویسنده و گوینده آن، نقش اساسی در این بازسازی دارد. بدین ترتیب، کاربرد خنثی از زبان و گفتمان¬ها وجود ندارد، کلیه متون انگیزه و بار ایدئولوژیکی دارند. مدل تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف در زمره روش¬های متن محور قرار دارد که گفتمان را نوعی متن (گفتاری و نوشتاری) محسوب می¬کند و از زاویه مطالعات زبانی به تحلیل گفتمان می-نگرد. در الگوی سه لایه¬ای فرکلاف(توصیف، تفسیر و تبیین) گفتمان نوعی کردار اجتماعی پنداشته می¬شود. این سه لایه عبارت است از: تحلیل متن، تحلیل کردار گفتمانی و تحلیل کردار اجتماعی. از نظر فرکلاف، تحلیل متن باید از سطح توصیف به سطح تبیین ارتقاء یابد. به عبارت دیگر، از سطح چیستی متون به سطح چرائی متون و ساخت¬های زبانی می¬توان رسید.